Nietzsche inspirator

Nietzsche inspirator

Hoe lang wil je de lijst hebben? Nietzsche kroop onder ontelbare huiden van denkers en schrijvers over de hele wereld en zijn invloed is zo groot geweest dat – in de woorden van Gerrit Komrij – iedereen na 1900 op zijn tijd rekenschap heeft moeten afleggen van zijn verhouding tot Nietzsche. Veel mensen namen na zijn dood via secundaire literatuur kennis van zijn werk en dat leidde tot een oneindige hoeveelheid interpretatie’s. Bovendien kunnen we vanuit meerdere standpunten dan alleen maar vanuit een filosofische naar Nietzsche kijken. Over het algemeen worden Nietzsches woorden minder in hun kunstzinnige overdrachtelijkheid gelezen of literaire kracht bewonderd, maar vaak het liefst letterlijk genomen om ze ergens kracht bij te laten zetten. Het meest bekende voorbeeld is de hardnekkige (politieke) misinterpretatie van de Übermensch. Nietzsche quote’s zijn oneindig veel te vinden, zeker na de intrede van het internet. In de literatuur en filosofie was en is de invloed van Nietzsche ongelooflijk groot. Enkele namen; Christian Morgenstern, Georg Heym, Stefan Zweig, Gottfried Benn, Robert Musil, Alfred Döblin, Ernst Jünger, Hermann Hesse, Thomas Mann, Heinrich Mann, Stefan George, Rainer Maria Rilke, Thomas Bernard, Gerhart Hauptmann en Georg Simmel. Van Tucholsky komt het citaat: ” Sage mir, was du brauchst, und ich will dir dafür ein Nietzsche-Zitat besorgen.” En buiten het Duitse taalgebied gaat de lijst verder: George Bernard Shaw, Yeats, Oscar Wilde, André Malraux, André Gide, Marcel Proust, Jean Paul Sartre, Albert Camus, Michel Foucault, Gilles Deleuze, Gabriele d’Annuncio, Henri Bergson, James Joyce, Wilhelm Dilthey, Italo Svevo, Eugene O’Neill en August Strindberg. Deze laatste ondertekende al zijn brieven met de tekst: “Lees Nietzsche!” In Nederland zijn o.a. Mulisch, Hermans, Komrij en Vestdijk bekend met het werk van Nietzsche maar een echte kenner uit het verleden was Menno ter Braak. Onder ‘Nietzsche beoefenaars’ vind je een keuze van schrijvers en wetenschappers die zich met Nietzsche bezighielden dan wel bezighouden. De lijst van de door Nietzsche beïnvloedde kunstenaars is veel en veel te lang om hier te gaan noemen. Daarom onderstaand een kleine keuze ter inspiratie.

benn

  Gottfried Benn (1886-1956)

Duits (expressionistisch) dichter, essayist en schrijver. Beroepsmatig was Benn tot zijn dood arts. Ik zou Benn ook graag een poëtisch intellectueel willen noemen en daarom een favoriet  schrijver van mij in het Duitse taalgebied die onmiskenbaar door de denkbeelden en stijl van Nietzsche is beïnvloed. Van Benn’s gedichten wordt je niet direct vrolijk; direct, soms lichamelijk confronterend en onverbloemd alledaags taalgebruik. Herlezen is vaak geboden. Benn maakte na Hitler’s machtsovername een keuze voor de NSDAP maar dit bleek al gauw een verkeerde keuze te zijn. Benn had veel kritiek op de vertrekkende schrijvers uit Duitsland maar moest zich zelf ook rustig houden aangezien zijn gedichten door de Nazi’s niet echt als Kunst werden gezien. Na 1938 kreeg Benn een publicatieverbod.

In Doppelleben, de autobiografie van Benn, beschrijft hij na de Tweede Wereldoorlog zijn twee levens; als kunstenaar en als militair bij de Wehrmacht.

Gottfried Benn is duidelijk beïnvloed door Nietzsche. Meerdere onderzoekers hebben zich op deze invloed vastgebeten. Een van de laatsten is Gerhard Loose die in 2013 een studie publiceerde als e-book waarin hij de kunsttheorie van Benn vergelijkt met die van Nietzsche. Benn noemt in zijn kunsttheoretische essays niemand zo vaak als Nietzsche en geeft blijk van een grote belezenheid van Nietzsche en diens kunstopvattingen. Benn schreef eens: “Er war ‘das Erdbeben der Epoche und seit Luther das größte deutsche Sprachgenie.'” In 1950 hielt Gottfried Benn een lezing: ‘Nietzsche nach fünfzig Jahren’. In dit stuk vatte hij het als volgt samen: ‘Eigentlich hat alles, was meine Generation diskutierte, innerlich sich auseinander setzte, man kann sagen: erlitt, man kann auch sagen, breittrat – alles das hatte sich bereits bei Nietzsche ausgesprochen und erschöpft, definitiv Formulierung gefunden, alles Weitere war Exegese. Er war, wie sich immer deutlicher zeigt, der weitreichende Gigant der nachgoetheschen Epoche. (…) Ich könnte hinzufügen, für meine Generation war er das Erdbeben der Epoche und seit Luther das größte deutsche Sprachgenie’ . Een gedachte die ik opnieuw (meer dan) 50 jaar later van harte onderschrijf.

albert-camus

Albert Camus (1913-1960)

Frans schrijver, journalist en filosoof. Wordt vaak met Jean-Paul Sartre en de Simone de Beauvoir geschaard onder de Franse existentialisten. Niet terecht aangezien hij zich gaandeweg sterk ontwikkelde in een richting die van het existentialisme afweek naar het absurdisme. Hij is sterk beïnvloed door Nietzsche’s denken, met name door het nihilisme binnen het gedachtegoed van Nietzsche. De vraag die Camus centraal stelt in de “Mythe van Sisyphus is de volgende: ‘Er bestaat maar één werkelijk ernstig filosofisch probleem: de zelfmoord. Oordelen of het leven wel of niet de moeite waard is geleefd te worden is antwoord geven op de fundamentele vraag van de filosofie.

Het gedachtegoed van Camus wordt vaak betiteld als het Absurde. Een gevoel van absurditeit die ons kan overkomen wanneer we duidelijkheid verlangen over de wereld waarin we leven en we die niet eenduidig kunnen krijgen. De zin of het doel van dit leven krijgt iets macabers, absurds. Religie komt tegemoet aan deze leegte en in de ogen van de jongere Camus rest ons naast de religie niets anders dan de zelfmoord. Later stelt Camus een derde mogelijkheid en dat is het aanvaarden van het absurde en proberen een bewuste en intense manier van leven te vinden. De herwaardering van en door Nietzsche heeft hem hierin zeker gevormd.

De Mythe van Sisiphus is gebaseerd op de Griekse mythe van Sisyphus die beschrijft hoe deze tegen de goden in opstand kwam en als straf de zinloosheid kreeg opgelegd. Het is volgens Camus onze uitdaging om de zinloosheid van Sisyphus te overstijgen en hem als een gelukkig mens te zien.

Naast dit werk zijn er ander Nietzsche-invloeden merkbaar in de volgende werken:

  • De vreemdeling
  • De val
  • De mens in opstand
  • De gelukkige dood
  • De eerste man
  • De pest

De laatst genoemde De pest is zijn bekendste werk maar ook De vreemdeling wil nog wel eens voorkomen op een boekenlijst van een scholier op de middelbare school.

andre-gide

André Gide (1896-1951)

Frans schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur (1947). Gide was een schrijver die geplaagd werd door zijn religieuze opvoeding en veel schuldbesef vanuit de Christelijke traditie. Onder andere door het lezen van Nietzsche wist hij zich te bevrijden van de verstikkende invloed uit zijn opvoeding. Gide schreef veel vanuit zijn Ik-perspectief waardoor hij wel eens als een narcistisch schrijver wordt betiteld. Een mooie uitspraak van Gide: “geloof hen die de waarheid zoeken; twijfel aan degenen die ze gevonden hebben.” Een andere anekdote vertelt over de Franse schrijver Francois Mauriac die kort na de dood van Gide van laatstgenoemde een telegram zou hebben ontvangen met de tekst” De hel bestaat niet, geef je rustig over aan je zinnen.” Een van de treffendste omschrijvingen Over Gide komt in mijn ogen van Sartre:

“In één woord, hij heeft zijn denkbeelden geleefd; vooral één: de dood van God….Het probleem van God is een menselijk probleem dat de band van de mensen onderling betreft; het is een probleem waaraan ieder zijn oplossing bijdraagt door zijn hele leven, en de oplossing welke men tot dit probleem bijdraagt, is een weerspiegeling van de houding welke mens gekozen heeft tegenover de andere mensen en tegenover zichzelf. Het meest waardevolle dat Gide ons aanbiedt, is zijn besluit tot het einde toe de doodsstrijd en de dood van God te leven. Zoals zoveel anderen had hij kunnen gokken op denkschema’s, hij had op zijn 20e jaar een besluit kunnen nemen ten aanzien van zijn geloof of zijn atheïsme en zich daaraan een heel leven kunnen houden. In plaats daarvan heeft hij zijn betrokken-zijn op de religie op de proef willen stellen, en de levende dialectiek die hem tot zijn atheïsme gebracht heeft, is een weg die na hem nog begaan kan worden, maar die zich niet laat vastleggen in begrippenschema’s. Zijn eindeloze debatten met de katholieken, zijn gevoelsuitstortingen, zijn vastgrijpen aan de ironie, zijn gekoketteer, zijn plotselinge breken, zijn vooruitgang, zijn pas op de plaats, zijn terugval, de dubbelzinnigheid van het woord God in zijn werk, zijn weigering het los te laten ook toen hij alleen nog maar aan de mens geloofde, heel die pijnlijke ervaring in één woord, heeft meer bijgedragen om ons het licht te laten zien dan 100 logische demonstraties. Hij heeft ons een leven voorgeleefd dat wij slechts hoeven na te leven door hem te lezen (…). Elke waarheid, zegt Hegel, is geworden. Dit wordt te vaak vergeten; men ziet de afsluiting, niet de weg, men houdt het denkbeeld voor een kant-en-klaar voortbrengsel. Gide is een onvervangbaar voorbeeld omdat hij verkozen heeft zijn verstand te worden. Wanneer hij er op zijn 20e toe besloten had, zou zijn atheïsme vals zijn geweest; langzaam veroverd, als bekroning van het zoeken van een halve eeuw, wordt het zijn en ónze concrete waarheid. Vandaaruit kunnen de mensen van nu nieuwe waarheden worden.”

(uit Temps Modernes)

De Katholieke Kerk heeft de “waarheid” van Gide in 1952 op de Index gezet (een soort zwarte lijst).

Bekende en vertaalde werken van Gide die mij erg aanspraken:

Als de graankorrel niet sterft: Een autobiografisch werk uit 1926 met een accent op zijn vroege zoektochten als tiener, naar iets als de “waarheid”. Als lezer maak je kennis met een gevoelige natuur met een sterk ontwikkeld gevoel voor taal en stijl.

De immoralist: Roman uit 1902 waarin Gide zijn hoofdpersoon Michel ten tonele voert. Als lezer en bekend met de moraal visies van Nietzsche, herken je diens invloed in dit prachtige boek.

De pastorale symfonie: Ik herinner me de beklemming van het boek; een Bildungsroman met duidelijke invloeden van Freud. Maar ook hier heb ik weer Nietzsche tussen de regels gelezen. Zeker wanneer je weet dat het boek oorspronkelijk “De Blinde”  zou gaan heten. Maar blind waarvoor?

De valsemunters: Intrigerende roman uit 1925. Werd recentelijk nog aangehaald door Xandra Schutte in het hoofdredactionele commentaar van De Groene Amsterdammer (december 2013). Hierbij haar afsluiting: “schrijvers zijn valsemunters en de meeste lezers laten zich maar wat graag bedriegen”

Hermann Hesse

Hermann Hesse (1877-1962)


Duitse schrijver die het grootste deel van zijn leven (vanaf 1912) in Zwitserland woonde. Hesse is een leeftijdgenoot van Mann en heeft ook veel met Mann gecorrespondeerd. Mann was een van de eerste Exil-Autoren die in Montagnola opvang kreeg door Hesse. Hesse was een opstandige adolescent en wilde alleen maar schrijver worden. In 1904 verscheen zijn eerste werk “Peter Camenzind”, waarna hij op relatief jonge leeftijd al definitief als schrijver door het leven kon gaan. Hesse heeft talrijke boeken, gedichten en “Erzählungen” het licht laten zien. Vele “Bildungsromane” met prachtig literaire en beschouwelijke beschrijvingen waarin duidelijk zijn invloed door Indische filosofieën en die van Friedrich Nietzsche bespeurbaar zijn. Zijn “Sämtlichen Werke”  beslaan maar liefst 15.000 pagina’s en daarnaast schreef hij nog eens meer dan 44.000 brieven! Tijdens zijn leven werd zijn werk al in 34 talen vertaald. Na zijn dood kwamen daar nog ruim 40 talen bij. Biograaf Gunnar Decker citeert in “Hesse, der Wanderer und sein Schatten” (een meesterlijke biografie) Gottfried Benn’s woorden bij de 50e sterftejaar van Nietzsche: “Wenn ein Leben fünfzig Jahre beendet ist und das Werk sechzig Jahre abgeschlossen vorliegt, darf man vielleicht zu der Methode übergehen, die Gestalt als Traum zu sehen.” Het zou ook op Hesse van toepassing kunnen zijn. De werken van Hesse hebben wereldwijd vele (jonge) zielen geraakt. Der Steppenwolf en Siddharta zijn bekende namen maar ook GertrudUnterm Rad en Knulp worden veel gelezen. In Amerika werd aanvankelijk weinig Hesse gelezen maar in de latere jaren ‘60 werd zijn werk er razend populair tijdens de flower-power.

Het werk van Hesse kent vele auto-biografische invloeden. In 1946 ontving Hesse de Nobelprijs voor de Literatuur. Hij ontving daarnaast o.a. ook nog de Gottfried Kellerpreis, de Wilhelm Raabe Preis en de Goethepreis van Frankfurt.

Zijn oeuvre is te omvangrijk om hier volledig te noemen. Ik beperk me tot de werken die ik van harte kan aanbevelen:

  • Peter Camenzind
  • Unterm Rad
  • Gertrud
  • Siddharta
  • Knulp
  • Roßhalde
  • Demian
  • Klingsors letzter Sommer
  • Der Steppenwolf
  • Narziß und Goldmund
  • Das Glasperlenspiel
  • Kleine Welt

Een citaat uit Narziß und Goldmund over de kunst: “Es ist die Überwindung der Vergänglichkeit. Ich sah, daß aus dem Narrenspiel und Totentanz des Menschenlebens etwas übrigblieb und überdauerte: die Kunstwerke. Auch sie vergehen ja wohl irgendeinmal, sie verbrennen oder verderben oder werden wieder zerschlagen. Aber immerhin überdauern sie manches Menschenlebens und bilden jenseits des Augenblicks ein stilles Reich der Bilder und Heiligtümer. Daran mitzuarbeiten scheint mir gut und tröstlich, denn es ist benahe ein verewigen des Vergänglichen.”

thomas-mann

Thomas Mann (1875-1955)

Een van de bekendste en grootste Duitse schrijvers van de 20e eeuw. Schreef een omvangrijk oeuvre dat in vele talen is vertaald. Hij had met vele grote namen uit het begin van de 20e eeuw contact en het schrijven en publiceren werd hem uiteindelijk ook moeilijk gemaakt door de Nationaal Socialisten. Mann kwam uit een kunstenaarsfamilie met veel talent. Zijn leven kende ook veel tragedies zoals de zelfmoord van zijn zoon Klaus Mann.

Mann schreef grote werken. Der Zauberberg is een van mijn favoriete boeken wanneer ik een wereldliteratuur top-10 zou moeten samenstellen. Over Mann is veel te vertellen, o.a. dat hij in ’29 de Nobelprijs voor literatuur ontving, maar ik beperk me op dit blog tot zijn lijntje naar Nietzsche. Mann schreef een essay over Nietzsche (“Nietzsches Philosophie im Lichte unserer Erfahrung”) en een essay over Schopenhauer dat samengevoegd en vertaald bij uitgeverij Aspekt verscheen. Verschillende karakters in de werken van Mann vertegenwoordigen gedachtegoed dat Mann, geïnspireerd door de teksten van Nietzsche, duidelijk uit diens geschriften heeft gedestilleerd.

De belangrijkste en aan te bevelen werken van Thomas Mann:

  • Buddenbrooks
  • Tonio Kröger
  • Königliche Hoheit
  • Der Tod in Venedig
  • Herr und Hund
  • Der Zauberberg
  • Lotte in Weimar
  • Doktor Faustus
  • Aufzeichnungen des Hochstaplers Felix Krull
  • Joseph und seine Brüder

Met grote regelmaat lees ik in de 10-delen “Tagebücher” die een fantastisch beeld geven van zijn privéleven maar ook van de gebeurtenissen in Europa in belangrijke jaren van de 20e eeuw. Mann is zoals gezegd een regelrechte nazaat van Nietzsche en heeft veel van diens denkbeelden verwerkt in zijn romans. Niet voor niets dat hij ook veel in contact stond met zijn geëmigreerde tijdgenoot, vriend en literair Nietzscheaan Hermann Hesse.

Bij tijd en wijle blader ik terug in de lijvige biografie van Klaus Harprecht: “Thomas Mann, eine Biographie” . Een boeiend en rijk leven met tevens veel persoonlijke tragiek.

lou-andreas-salome

Lou Andreas Salomé (1861-1937)

Intellectuele van origine Russische schrijfster en psychoanalytica die met enkele grote persoonlijkheden zoals Nietzsche, Rilke en Freud in een zeer direct contact stond. Ze kwam via Malwida von Meysenbug in 1882 in contact met Nietzsche en Paul Rée. Het trio maakte een befaamde foto die al veel beschreven is in verschillende secundaire literatuur. In haar eerste boek “Im Kampf um Gott” beschrijft ze een tragische held die duidelijk Nietzsche dan wel een Nietzsche-figuur voorstelt. In 1894 verschijnt uit haar hand “Friedrich Nietzsche in seinen Werken”. Een ander bekend werk over haar eigen jeugdjaren, getiteld “Ruth” verschijnt in 1895, gevolgd door “Fenitsjka” in 1898 (Nederlandse vertaling bij De Arbeiderspers). In 1904 begint ze aan “Das Haus” dat pas in 1921 verschijnt. Salomé heeft ook meerdere essays over psyche en sexualiteit geschreven, onmiskenbaar onder invloed van Freud met wie ze vele gesprekken voerde.

Nietzsche was verliefd op de toen nog jonge Russin. Er zijn  meerdere anekdotes over hun samenzijn die ik hier niet allemaal wil aanhalen. Ook over een platonische relatie is veel gespeculeerd maar ik zal me in dit blog beperken tot het gedachtegoed en de irrelevante “roddels”  laten voor wat ze zijn. Feit is dat ze veel voorkwam in de gedachten en brieven van Nietzsche. Zo schrijft Nietzsche vanuit Leipzig aan zijn vriend Overbeck: ”Für mich persönlich ist L. ein wahrer Glücksfund, sie hat alle meine Erwartungen erfüllt – es ist nicht leicht möglich, daß zwei Menschen sich verwandter sein können als wir es sind.” Later zal hij inzien dat dezelfde L. haar eigen weg gaat. In het Nederlands las ik in de Privé-domein reeks “Terugblik op mijn leven”. Van H.F. Peters las ik een interessante biografie; “Das Leben der Lou Andreas Salomé” en onlangs van Kerstin Decker “Lou Andreas Salomé, der bittersüße Funke Ich”, een zeer prettig leesbaar en levendige biografie over een van de in mijn ogen meest intrigerende filosofen en schrijfsters van de 20e eeuw.

Freud schreef: “Wie haar kende, kreeg een sterke indruk van de echtheid en harmonie van haar wezen en kon tot zijn verbazing vaststellen dat haar alle vrouwelijke, zelfs de meest menselijke, zwakheden vreemd waren of in de loop van haar leven door haar overwonnen.”

In de context van dit blog interessant: “Friedrich Nietzsche in seinen Werken” (Insel Taschenbuch).

stefan-zweig

Stefan Zweig (1881-1942)

Oostenrijks schrijver (Wenen) die in 1942 in Brazilië samen met zijn vrouw zelfmoord pleegde. Liet een omvangrijk oeuvre na en was tijdens zijn leven een veel gelezen en vertaalde auteur. Een bekend werk is “Die Welt von Gestern” (autobiografie, door Jan Blokker in aug. 2007 nog enigszins gehekeld in de NRC) en uiteraard de vermaarde “Schachnovelle” die duizenden middelbare scholieren op hun boekenlijst plaatsten. Zijn novellen vind ik vaak prachtige en beeldende verhalen met in hun melancholie een vaak psychologische duiding.

Zweig was een echte Europeaan. Hij schreef o.a over het leven van Marie Antoinette, Balzac, Erasmus, Tolstoi, Dostojevski, Dickens, Stendhal, Casanova, Calvijn, Hölderlin, Kleist en Nietzsche. Op 19-jarige leeftijd beklaagt hij zijn leraar Duits dat deze nog nooit van Nietzsche had gehoord. In 1925 verschijnt de uitgave: “Der Kampf mit dem Dämon”, met daarin drie essays over Hölderlin, Kleist en Nietzsche. Zijn openingszin in die van Nietzsche: “Die Tragödie Friedrich Nietzsches ist eine Monodram: sie stellt keine andere Gestallt auf die kurze Szene seines Lebens als ihn selbst.” Het einde van het essay is een omschrijving van Nietzsche met een echte Zweig pen: “Nietzsches großartige Unabhängichkeit schenkt darum keine Lehre (…) sondern eine Atmosphäre die unendlich klare, überhelle, von Leidenschaft durchströmte  Atmosphäre einer dämonischen Natur, die sich in Gewitter rund Zerstörung erlöst. Tritt mann in seine Bücher, so fühlt man Ozon, elementarische, von alle Dumpfheit, Vernebelung und Schwülle entschwängerte Luft: man sieht frei in dieser heroischen Landschaft bis in alle Himmel hinauf und atmet eine einzig durchsichtige messerscharfe Luft, eine Luft für starke Herzen und freie Geister. Immer ist Freiheit Nietzsches letzter Sinn – Sinn seines Lebens und Sinn seines Untergangs: wie die Natur Wirbelstürme und Zyklone, um ihre Überkraft in einer Revolte gegen ihren eigenen Bestand gewaltsam auszulassen, so braucht der Geist von Zeit zu Zeit einen dämonischen Menschen, dessen Übergewalt sich auflehnt gegen die Gemeinschaft des Denkens und die Monotonie der Moral. Einen Menschen, der zerstört und der sich selber zerstört; (…). Denn immer nur an tragischen Naturen werden wir der Tiefe des Gefühls gewahr. Und nur an den Maßlosen erkennt die Menschheit ihr äußertes Maß.”

Een keuze van aanbevolen werk van Stefan Zweig:

  • Brennendes Geheimnis
  • Angst
  • Verwirrung der Gefühle
  • Sternstunden der Menschheit
  • Ungeduld des Herzens
  • Schachnovelle
  • Die Welt von Gestern
  • Rausch der Verwandlung

Van Oliver Matuschek verscheen bij uitgeverij Fischer in 2006 (125e geboortejaar) een mooie biografie die ik in tegenstelling tot wijlen Jan Blokker, een duidelijke biografie vind, ondanks de soms superlatieven over de auteur. “Die Welt von Gestern” is een van de prachtigste tijddocumenten over de jaren van beide Wereldoorlogen. Zweig heeft als Exil-auteur van de door de Nazis verboden boeken, het einde van de tweede wereldoorlog niet meer meegemaakt. Zijn laatste zin in zijn afscheidsbrief: “Ich grüße alle meine Freunde! Mögen sie die Morgenröte noch sehen, nach der langen Nacht! Ich allzu Ungeduldiger, gehe ihnen voraus!

Enkele bekende Nederlandse schrijvers die in meer of mindere mate een sterke affiniteit met Nietzsche hadden/hebben:

Menno ter Braak, Eddy du Perron, Hendrik Marsman, Simon Vestdijk, Willem Frederik Hermans, Harry Mulisch, Gerrit Komrij, Maarten ’t Hart, Bas Heijne.